Prestigjiozja amerikane New York Times publikoi një artikull lidhur me temën që gjurmon rrënjët e debatit për “Shkupi 2014” dhe procesin fals të antikitetit që filloi në 2010.
Storja u shkrua nga Andrew Higgins, shefi i zyrës së Evropës Qendrore dhe Lindore të New York Times në Uashington, D.C.
Ajo u publikua më 18 qershor me titullin “I kujt Aleksandri i Madh?” Është një fushë e minuar diplomatike”, përcjell.
Më poshtë shkrimi thuajse i plotë:
Qendra e Shkupit, kryeqyteti i Maqedonisë së Veriut, një vend ballkanik i lindur vetëm 33 vjet më parë si shtet i pavarur, është zhytur në histori.
Një statujë e Aleksandrit të Madh ngrihet mbi sheshin qendror. Ekziston edhe një për babanë e tij, Filipin II të Maqedonisë, i cili qëndron në sheshin ngjitur në një piedestal të madh. Qyteti është gjithashtu i mbushur me monumente në bronz, gurë dhe suva të brezave të heronjve të tjerë që vendi i sheh si pjesë të historisë së tij të lavdishme dhe shumë të gjatë.
Problemi, megjithatë, është se pjesa më e madhe e historisë së treguar i referohet vendeve të tjera. Maqedonia e Veriut e sotme, e lindur nga shpërbërja e Jugosllavisë në vitet 1990, nuk ka asnjë lidhje reale me Aleksandrin e Madh, i cili jetoi 2000 vjet më parë në jug, në Greqinë e sotme, dhe shumë figura të tjera historike thuhet se janë bullgarë.
Slavica Babamova, drejtoresha e Muzeut Arkeologjik Kombëtar, e ka kaluar karrierën e saj duke gërmuar dhe ekspozuar artefakte antike dhe nuk e ka problem të fokusohet në të kaluarën. Por ajo tha se ishte e shqetësuar nga bollëku i statujave të ngritura nga vendi i saj në një përpjekje për të ndërtuar një shtet dhe identitet kombëtar.
“Ne kemi një histori kaq të pasur – dhe kaq shumë për të thënë. Por nuk e shoh nevojën për të nxitur gjithë këtë marketing të pahijshëm”, tha ajo, duke i drejtuar me gjeste një statuje të Aleksandrit të Madh gjatë intervistës.
Më e rëndësishme për Maqedoninë e Veriut dhe pjesë e pamohueshme e historisë së saj, shtoi ajo, janë ‘Maska e Artë e Varrimit‘ dhe artefakte të tjera mahnitëse që i përkasin Aleksandrit dhe u gjetën në një nekropol të lashtë pranë fshatit Trebenishtë në Maqedoninë e Veriut.
Ndërtimi i identitetit të Maqedonisë së Veriut ka zemëruar prej kohësh Greqinë, e cila pretendon se Maqedonia e lashtë është pjesë e trashëgimisë së saj dhe ka një rajon me emrin e saj. E zemëruar është edhe Bullgaria, fqinji tjetër që është shumë posesiv ndaj disa figurave historike, veçanërisht Samuilit që konsiderohet si sundimtar bullgar i shekullit të 10-të, statuja e të cilit tani zbukuron edhe qendrën e Shkupit.
Grindjet se kush e zotëron të kaluarën jo vetëm që shqetësoi shkencëtarët, por pati edhe pasoja të rënda, duke bllokuar hyrjen e Maqedonisë së Veriut në Bashkimin Evropian. Ata gjithashtu kanë mjegulluar një projekt ambicioz të ndërtimit të kombit bazuar në historinë që të tjerët këmbëngulin se u përket atyre – veçanërisht Aleksandri i Madh.
Heroi pushtues, perandoria e të cilit shtrihej nga Ballkani në Indi në shekullin e katërt para Krishtit, Aleksandri, lindi në një qytet në atë që sot quhet Greqia. Ai nuk jetoi në territorin e asaj që sot është Maqedonia e Veriut, historianët përgjithësisht pajtohen, as nuk fliste gjuhën e saj sllave. Sllavët arritën në zonë qindra vjet më vonë.
Por një pjesë e territorit të Maqedonisë së Veriut ishte në fakt pjesë e Mbretërisë së lashtë të Maqedonisë dhe është e shpërndarë me vende arkeologjike që përmbajnë objekte të asaj kohe.
Problemi, tha Babamova, nuk është se Maqedonia e Veriut nuk ka të bëjë fare me kohën e Aleksandrit të Madh, por se i ka mbitheksuar pretendimet e saj. Kjo, shtoi ajo, filloi pas shpërbërjes së Jugosllavisë, pasi nacionalistët filluan të kërkonin mënyra për të forcuar shtetin e tyre të ri të brishtë.
“Në fund të viteve ’90 kishte një lloj histerie për këtë”, tha ajo.
Greqia, e zemëruar kur fqinji i saj shpalli pavarësinë në 1991 duke përdorur emrin Maqedoni, njoftoi se do të bllokonte hyrjen e saj në NATO dhe Bashkimin Evropian.
Si pjesë e Marrëveshjes së Prespës me Greqinë në vitin 2018, vendi ra dakord të quhej Maqedonia e Veriut, një emër që qeveria greke e pranoi.
Por sapo u zgjidh konflikti me Greqinë, Bullgaria ngriti ankesat e veta historike, me nacionalistët atje që këmbëngulnin se Maqedonia ishte një komb artificial i krijuar nga partizanët komunistë antinazistë të cilët e deklaruan veten shtet në vitin 1944 dhe flisnin një dialekt bullgar. Bullgaria, një aleate e Gjermanisë naziste gjatë Luftës së Dytë Botërore, ka vendosur pengesa për anëtarësimin në Bashkimin Evropian.
“Ne kemi të njëjtin problem me Bullgarinë që ka Ukraina me Rusinë. Ata thonë: “Ti nuk ekziston”, thotë Nikolla Minov, profesor i historisë në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup.
Ukraina luftoi për të pohuar një identitet të veçantë vetëm kundër Perandorisë Ruse. Por vendi që tani quhet Maqedonia e Veriut duhej të merrej me Perandorinë Romake, pjesë e së cilës ishte për pesë shekuj, Perandorinë Osmane, e cila sundoi këto pjesë deri në fillim të shekullit të 20-të dhe sundimin e alternuar nga fuqi të tjera të jashtme, duke përfshirë serbët dhe bullgarët.
Në kërkim të një spirance historike për të siguruar një vend të ri, përvoja e vetme e mëparshme e të cilit si shtet i pavarur zgjati vetëm 10 ditë në 1903, qeveria qendrore një dekadë më parë derdhi qindra milionë euro në një projekt të madh për rindërtimin e Shkupit.
Ajo e mbushi qendrën e qytetit me statuja dhe i ktheu ndërtesat e zymta qeveritare dhe komerciale në pallate me kolona që duken si një film elegant i Hollivudit, i vendosur për kohët e lashta.
Komuniteti i trazuar i shqiptarëve etnik në vend gjithashtu bëri histori pasi pohoi identitetin e saj të veçantë, duke ngritur një statujë të madhe për nder të Skënderbeut, një komandant ushtarak shqiptar që udhëhoqi një rebelim të shekullit të 15-të kundër Perandorisë Osmane.
“Më mungon Shkupi i vjetër,” tha Babamova, me nostalgji për mënyrën se si dukej qyteti i saj përpara pushtimit të statujave dhe kolonave të stilit grek. “Humbi shpirtin”.
Shtyllat janë kryesisht të zbrazëta dhe disa nga dekorimet e lashta tashmë kanë filluar të shkërmoqen. Kryeministri që urdhëroi rindërtimin, Nikola Gruevski, iku në Hungari në vitin 2018 për t’i shpëtuar një dënimi për korrupsion.
Por partia e tij me ngjyrë nacionaliste u rikthye në pushtet pasi fitoi zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare më 8 maj.
Udhëheqja e saj aktuale duket se ka ftohur entuziazmin e saj për Aleksandrin e Madh, por nuk sheh asnjë arsye për të hequr statujën e tij apo edhe të tjerat. “Kjo nuk është një histori e rreme që sapo krijuam,” këmbëngul nënkryetari i partisë VMRO, Timço Mutsunski. “Ka historianë që thonë se kemi lidhje reale” me Maqedoninë e lashtë.”
E vendosur për t’u kapur pas kësaj lidhjeje, Qeveria e re ka zemëruar Greqinë duke sinjalizuar se dëshiron të heqë “Veriun” nga emërtimi i saj i ri. Në ceremoninë e saj të betimit në maj, presidentja e zgjedhur Gordana Siljanovska-Davkova veçoi vetëm emri e shtetit si Maqedoni, duke bërë që ambasadorja greke të largohej nga ceremonia në shenjë proteste.
Mucunski, nënkryetari i partisë në pushtet, theksoi se sipas marrëveshjes së vitit 2018 do të respektohet emri i ri i vendit si një “realitet politik dhe juridik”, por shtoi: “A na pëlqen? Jo!’
Dalibor Jovanovski, historian i shquar i Shkupit, tha se edhe atij nuk i pëlqen emri “Maqedonia e Veriut”, por e sheh atë si çmimin fatkeq që duhet paguar për hyrjen në Bashkimin Evropian.
“Të gjithë mendojnë gjithmonë se historia u përket vetëm atyre, se nuk ka histori të përbashkët”, tha ai. “Por në këtë pjesë të botës, gjithçka është rrjedhëse. Gjithçka është e përzier”.
Disa banorë të Shkupit thonë se nuk u pëlqen rrëmuja e kaq shumë statujave, por të tjerë janë krenarë për të dhe e shohin atë si një haraç për një histori krenare dhe të gjatë. “Grekët po e kërkojnë”, tha Ljupço Efremov, duke ecur pranë Aleksandrit të Madh. “Por ai ishte Aleksandri i Madh, jo Aleksandri grek”.
Bisera Kostadinov-Stojçevska, një ish-ministre e kulturës, tha se ajo planifikoi të pastronte qytetin nga të paktën disa prej statujave dhe t’i zhvendoste ato në një park jashtë qytetit. Por ajo hoqi dorë pasi këshilltarët e saj në ministri i thanë asaj se “për fat të keq, gjithçka është e ligjshme”.
Ajo tha se ishte veçanërisht e etur për të hequr qafe një përmendore të Car Samuelit, mbretit bullgar të shekullit të 10-të. Statuja, e cila është përballë Aleksandrit, nuk është vetëm e shëmtuar dhe pengon pamjen, tha ajo, por gjithashtu “i bezdis vërtet bullgarët”.
Ajo nuk është as një fanse e madhe e Aleksandrit të Madh. “Nuk ndihem fare i lidhur me të”. As gjuhësor, as kulturor, as emocional”.
