Krizë me përmasa botërore
Viti i kaluar padyshim solli sfidën më të madhe me të cilën bota është përballur në shekullin e fundit. Për dy muaj, kriza shëndetësore është përhapur në të gjitha anët e botës, ndërsa përmes prishjes së zinxhirëve globalë të furnizimit dhe masave restriktive shëndetësore, kriza shëndetësore ka kaluar në një krizë ekonomike dhe madje edhe humanitare.
Ekonomitë, veprimtaria primare e të cilave është turizmi u goditën më së shpejti dhe në mënyrë më të fuqishme. Për shembull, nëse marrim vendet nga rajoni, rritje më të madhe të BPV-së kanë Mali i Zi me -14.9% dhe Kroacia me -8.8% në tre tremujorët e parë të vitit 2020, me rënie të dukshme prej – 20.3% dhe -15.4%, përkatësisht në tremujorin e dytë, përkatësisht me fillimin e masave restriktive shëndetësore. Republika e Maqedonisë së Veriut në tre mujorët e parë të vitit 2020 regjistroi një rënie të ekonomisë prej -5.9%, duke e vendosur atë diku në mes të listës midis vendeve të Ballkanit Perëndimor, sipas rezultatit ekonomik ose pak më të mirë se mesatarja e rënies së BPV-së në BE-27 që shënon -6.9%.
Çrregullimi i zinxhirëve globalë të furnizimit ndikoi negativisht në tregtinë e jashtme, prodhimin industrial, tregtinë… Rezultatet negative në industri në tremujorin e parë të vitit 2020 u regjistruan nga shumica e vendeve në rajon, ndërsa të gjitha patën një rënie të ndjeshme të prodhimit industrial në tremujorin e dytë.
Për sa i përket fundamenteve të tjera ekonomike, ndikimi i krizës varej nga struktura e ekonomisë dhe shtetit në të cilin ndodhej para se të përshkallëzohej kriza. Kështu për shembull, shkalla e papunësisë në shumicën e vendeve do të rritet gjatë vitit 2020, duke ndryshuar nga tremujori në tremujor në përputhje me ndërhyrjet e shtetit përmes masave antikrizë. Tek ne, papunësia në tremujorin e parë të vitit 2020 ishte në rënie, pas së cilës kishte një rritje të lehtë në tre mujorin e dytë, i cili tashmë është amortizuar në tremujorin e tretë ku kemi një rënie tjetër të shkallës së papunësisë. Kjo ndikohet kryesisht për shkak të masave antikrizë të ndërmarra për të ruajtur vendet e punës duke subvencionuar pagat e punonjësve dhe duke subvencionuar kontributet e sigurimeve sociale, si dhe lehtësimeve të ndryshëm financiarë të ofruar për kompanitë në mënyrë që të mbajnë punën e tyre gjatë kohës së krizës.
Përgjigje përmes masave ekonomike dhe sociale ndaj Covid-19
Vitin e kaluar, masat e ndërmarra nga ekonomitë ishin të ngjashme dhe kishin për qëllim mbrojtjen e degëve ekonomike që ishin më të ekspozuara ndaj krizës, injektimin e injeksioneve të likuiditetit në ekonomi, mbrojtjen e vendeve të punës, nxitjen e konsumit publik dhe privat – e gjithë kjo në mënyrë që të stimulohet aktiviteti ekonomik. Kryesisht masat gravitonin rreth ndarjes së mjeteve të pakthyeshme dhe subvencionimin e turizmit, transportit dhe hotelierisë, kredi të volitshme dhe kredi pa interes për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe firmat që tregojnë efekte të dukshme të krizës në rezultatet e funksionimit, duke mbajtur punëtorët përmes mbështetjes financiare për pagesën e pagave, mbështetje financiare për ata që kanë humbur vendin e punës, mbështetje financiare për kategoritë e ndjeshme të qytetarëve, nxitjen e realizimit të investimeve publike, rritje të konsumit publik dhe stimulime të ndryshme për nxitjen e konsumit privat.
Pakot antikrizë ndryshonin nga vendi në vend sipas hapësirës fiskale të disponueshme në ekonomi. Për një pasqyrë më të qartë, sipas të dhënave të FMN-së, stimuli fiskal në vendet e rajonit varionte nga 2.4% të BPV-së në Bullgari, 2.8% në Shqipëri, 3% Bosnjë dhe Hercegovinë, 3.7% në Mal të Zi, 4, 1% Kosovë, Kroacia me 7%, Republika e Maqedonisë së Veriut me katër pakot e mëparshme të masave rreth 10%, Serbia në një nivel të ngjashëm me 11.3% dhe më së shumti Sllovenia dhe Greqia me rreth 14% të BPV-së. Stimuli ti përgjithshëm fiskal mbulon jo vetëm shpenzimet e drejtpërdrejta të buxhetit, por edhe lehtësimet dhe përjashtimet nga tatimet, garancitë në dispozicion dhe të ngjashme.
Në Slloveni dhe Greqi, ka një rritje të ndjeshme të borxhit shtetëror që nga fillimi i krizës me 13 pikë përqindje, përkatësisht me 19.4 pikë përqindje, ashtu që borxhi shtetëror i Sllovenisë në fund të tremujorit të tretë arrin në 78.5% të BPV-së, ndërsa Greqia 199.9% të BPV-së. Në vendet e tjera të rajonit varion nga 90.8% Mali i Zi, 56.8% Serbia, Republika e Maqedonisë së Veriut 51%, Bosnja dhe Hercegovina 38.9% dhe Kosova 22.1%, sipas të dhënave të Eurostat-it. Sipas këtyre të dhënave, mund të shihet se kemi një ekuilibër të mirë midis pakove stimuluese dhe mbajtjes së borxhit në një nivel, i cili do të stabilizohet në periudhën afatmesme dhe nuk do të paraqesë kërcënim ose pengesë për zhvillimin e mëtejshëm ekonomik dhe stabilitetin makrofinanciar.
Fillimi i rivitalizimit
Nëse vitin e kaluar, detyra kryesore për krijuesit e politikave ishte shpëtimi dhe ruajtja e likuiditetit dhe aftësisë paguese të ekonomisë me sa më pak pasoja të mundshme nga goditjet e krizës, këtë vit detyra është disi më e ndërlikuar. Politikat dhe masat që po ndërmerren dhe do të ndërmerren këtë vit nuk do të jenë për mbijetesë, por për ringjalljen e ekonomisë.
Fondi Monetar Ndërkombëtar në rishikimin e tij të fundit të ekonomisë botërore nga janari i vitit 2021 shprehet se kriza do të fillojë të zbehet në gjysmën e parë të vitit 2021, ndërsa potenciali i rritjes do të duket në gjysmën e dytë, veçanërisht me rritjen e disponueshmërisë së vaksinave dhe terapive dhe zvogëlimin e masave për kujdes. Thuhet se “Me rritjen e disponueshmërisë së vaksinave, terapive të përmirësuara, rritjes së numrit të testeve, transmetimi lokal pritet të vihet në nivel të ulët deri në fund të vitit 2022, ashtu që disa rajone dhe vende do ta ulin transmetimin lokal më shpejt se të tjerët”. Pritshmëritë e Fondit për ekonominë botërore në janar të vitit 2021 janë përmirësuar duke rishikuar projeksionin në rritje me 0.9 pikë përqindje, më saktësisht BPV-ja botërore të rritet me 5.5% në vitin 2021.
Procesi i përmirësimit të situatës ka filluar edhe në vendin tonë. Falë pakove të ndërmarra të masave antikrizë, në tremujorin e tretë të vitit 2020 rënia e BPV-së është zbutur dhe gati pesë herë më e ulët. Gjithashtu, pas rënies së lartë të investimeve bruto me mbi 30% në tremujorin e dytë, në tremujorin e tretë pati një rritje prej 4.2%, për shkak të rritjes së investimeve në ndërtim, si dhe në makineri dhe pajisje. Rënia e konsumit gjithashtu u zbut, kryesisht për shkak të konsumit publik, e cili regjistroi rritje të lartë prej 13.5%. Tremujori i katërt, sipas të dhënave me frekuencë të lartë (mujore), ka përmirësuar më tej situatën në aspekt të këmbimit tregtar të jashtëm dhe në aspekt të industrisë dhe shfrytëzimit të kapaciteteve.
Me fillimin e imunizimit në Evropë, vendet e rajonit dhe tek ne, ekonomitë do të zhvillohen gjithnjë e më shumë dhe me këtë aktiviteti ekonomik do të rritet. Këtu detyra e krijuesve të politikave do të jetë që sa më shumë të shfrytëzojnë procesin e rivitalizimit për të arritur rezultate më të mira ekonomike.
Rruga e rimëkëmbjes dhe rritjes ekonomike
Rruga drejt rimëkëmbjes ekonomike imponon një zhvendosje nga politikat e mbështetjes së përgjithshme në politikat e mbështetjes së targetuar. Me përmirësimin e pasqyrës epidemiologjike dhe rimëkëmbjes ekonomike, FMN-ja dhe Banka Botërore rekomandojnë që mbështetja e drejtpërdrejtë të zëvendësohet me investime publike produktive për përforcimin e rritjes ekonomike afatgjate.
Në këtë drejtim, ato subjekte që kanë dëshmuar se janë vitale, subjekte të cilat edhe më tutje do të japin vlerë të shtuar,dhe do të kontribuojnë në rritjen ekonomike duhet të mbështeten dhe inkurajohen për të dhënë rezultate më të mira. Pakoja e pestë e masave antikrizë u krijua në bazë të qëllimeve për të nxitur rezultate pozitive afariste, për të mbështetur aktivitetin e eksportit, për të mbështetur qasjen në kapital të kompanive, për të inkurajuar aktivitetin e investimeve, për të përmirësuar konkurrencën, investimet në resurset njerëzore, dixhitalizimin dhe investimet në inovacion dhe zhvillim, për të mbështetur rivitalizimin dhe zhvillimin. Masat e reja parashikojnë grante për rezultate pozitive ekonomike të realizuara, mbështetje financiare për eksportin, rritje të dukshme të qasjes në kredi dhe mjete likuide përmes fondeve – më saktësisht një seri masash që do të mbështesin komponentën zhvillimore dhe do të gjenerojnë rritje.
Në periudhën në vazhdim do të përqendrohemi në tre qëllime kryesore – ruajtjen e shëndetit të qytetarëve, sigurimet sociale dhe mbështetjen e ekonomisë dhe tregtisë. Prandaj, politika fiskale është përqendruar në këto fusha. Në buxhetin e vitit 2021, ne kemi ndarë mbi 640 milionë euro për shëndetësinë (më shumë pati vetëm në krizën e vitit 2020), rreth 1.5 miliardë euro për mbështetjen sociale dhe mbi 1.4 miliardë euro për mbështetjen e zhvillimit ekonomik.
Ky vit mund të jetë “viti për një fillim të lartë”, më saktësisht një vit kur ne do të fillojmë një garë në shtigje të gjata, një garë për rritje më të lartë dhe të qëndrueshme, e cila në një periudhë afatmesme do të kontribuojë për një standard më të mirë të jetesës dhe kushte më të mira për jetë në vend. Vendosja e strategjisë së duhur është thelbësore për suksesin në këtë garë. Është e rëndësishme të kemi një pasqyrë të qartë të qëllimit, të jemi të përgatitur që kjo të mos jetë vetëm një garë e këtij brezi dhe të drejtojmë të gjitha forcat dhe kapacitetet tona drejt rezultatit më të mirë të mundshëm.
Financat SMART janë një koncept që do të japin rezultate gjithashtu. Për të përgatitur një strategji dhe plan gjithëpërfshirës për zbatim, për të monitoruar në mënyrë vigjilente rezultatet dhe për të matur ndikimin e tyre dhe gjatë realizimit të ndërrmeren aktivitete të caktuara korrigjuese nëse është e nevojshme. Kohët e reja kërkojnë një mënyrë të re të të menduarit dhe të vepruarit. Me çdo krizë të re, ne mësojmë nga gabimet në sistem dhe punojmë drejt krijimit të një sistemi më të mirë që do t’i përgjigjet kohërave dhe kërkesave të reja. Sigurisht, praktika pa teori është si lundrim pa busullë. Krijuesit e politikave po bëhen më pragmatik dhe inovativ, duke kombinuar politikat tradicionale të prejardhjes ekonomike neokineziane ose neoklasike me njohuri të reja në teorinë ekonomike bihejvioristike, teorinë neoinstitucionale, teorinë e ciklit të biznesit dhe të ngjajshme. Ata përpiqen të përmbushin pritjet racionale të qytetarëve dhe kur është e mundur t’i tejkalojnë ato me arritje në një drejtim të favorshëm.
Duhet të jemi të kujdesshëm – të ndjekim nga afër, duhet të jemi efektivë – të reagojmë shpejtë dhe së fundmi, duhet të veprojmë në mënyrë strategjike – të kemi një fokus afatgjatë.
Askush nuk thotë që do të jetë e thjeshtë, pa pengesa dhe lehtë…por thonë “rruga nga një mijë milje, fillon me një – hap të vetëm”…ndërsa sa shpejtë do të arrijmë deri te qëllimi ose “finishi”, varet vetëm nga ne. Të gjithë bashkë me qëllim të qartë, ide dhe përkushtim, besoj se shumë shpejtë do t’ia dalim.
