Ditën e parë të nëntorit, Aleksandër Matkoviç u vonua për të marrë trenin. Ai do udhëtonte nga Novi Sadi, në veri të Serbisë, për në kryeqytetin e saj Beograd, ku punon si historian ekonomik. Kur arriti në stacion, ai dëshmoi një skenë tmerri që ka tronditur vendin edhe sot e kësaj dite.
Pak minuta para se të mbërrinte, tenda e stacionit – rindërtimi i të cilës kishte përfunduar pak muaj më parë ishte shembur, duke shtypur pasagjerët që po prisnin trenin në platformë. 15 vetë u vranë.
“Kam qëndruar aty për rreth dy ose tre orë, vetëm duke ngulur sytë në një hapësirë boshe, atje ku ishte tenda. E gjithë kjo ishte kaq joreale,”- tha Matkoviç për CNN. Shoku shpejt u kthye në zemërim. Kulmi i shkatërruar ka shërbyer si një simbol i fuqishëm i asaj që shumë serbë e shohin si korrupsion në zemër të shtetit, të skalitur nga vetë presidenti Aleksandër Vuçiç dhe qeveria e tij gjatë 12 viteve në pushtet. Ajo që filloi si ceremoni nderimi për të vdekurit janë shndërruar në protesta pothuajse të përditshme që kanë tërhequr segmente gjithnjë e më të mëdha të shoqërisë serbe nga çdo cep i vendit.
“Ne jemi në një territor të paeksploruar,”-tha Matkoviç.
Studentët kërkojnë publikimin e dokumenteve për rindërtimin pasi kanë dyshime se janë njerëz të ngushtë të lidhur me presidentin Vuçiç.
“Të gjitha pyetjet po i kalojnë njerëzve nëpër mend,”- tha Matkoviç.
Vuçiç ka dominuar Serbinë që kur erdhi në pushtet si kryeministër në vitin 2014, pastaj u bë president tre vjet më vonë. Nga ish-ministër i Informacionit gjatë regjimit brutal jugosllav të Sllobodan Millosheviçit, demokracia serbe është degraduar nën Partinë Progresive Serbe (SNS) të Vuçiçit.
Regjimi i tij është i vështirë për t’u kategorizuar, thonë analistët. Nuk është aq represive sa Bjellorusia e Aleksandër Lukashenkos, por as aq liberale sa Hungaria e Viktor Orbanit. Ivana Stradner, një bashkëpunëtore në Fondacionin për Mbrojtjen e Demokracive, tha se Vuçiç e ka “bërë Serbinë si Rusia në fillim të viteve 1990, duke e drejtuar drejt krijimit të një shteti kriminal, të korruptuar, pa sundim të ligjit”.
Megjithatë, kritikët e tij e lavdërojnë atë si një dinak. Në një botë gjithnjë e më shumëpolare, vende si Serbia – një fuqi rajonale që Perëndimi është përpjekur ta shpërblejë për ta ndarë nga aleatja historike Rusia– ka shumë opsione. Për Moskën, Serbia ka një dalje në Ballkan, ndërsa për Europën, Beogradi është një minierë litiumi që mund ta vendosë vendin në një pozitë shumë të rëndësishme për tranzicionin e gjelbër. Për Kinën, Serbia ofron mundësinë për të zgjeruar ndikimin e saj po ashtu në rajon, por përmes Iniciativës Brez dhe Rrugë. Edhe disa në Shtetet e Bashkuara kanë interesa në këtë vend. Jared Kushner, dhëndri i Presidentit Donald Trump, thuhet se po punon për një marrëveshje për të ndërtuar një hotel të markës Trump në Beograd, me kapital nga shtete të ndryshme.
Për Serbinë, kjo qasje transaksionale mund të mos shtohet në një ideologji koherente – pasi vendi i ka shitur armë Ukrainës, por refuzon të bashkohet me sanksionet kundër Rusisë. Gjatë gjithë periudhës së luftës Serbia është mbajtur e furnizuar me gazin rus, infrastrukturën kineze, investimet evropiane, madje edhe projektet e shkëlqyera të ndërtimit amerikan.
Pika e kthesës
Megjithatë, kjo “paqartësi strategjike”, siç e quan Stradner, ka ardhur me koston e pakënaqësisë së brendshme.
“Njerëzit po thonë boll. Studentët janë të ngopur me këtë retorikë… ku Vuçiç thotë një gjë për konsum të brendshëm dhe një gjë tjetër për konsum ndërkombëtar,”- tha Engjellushe Morina, një anëtare e lartë në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë.
Zemërimi me qeverinë është grumbulluar gjatë viteve. Këtë herë është ndryshe, thonë protestuesit dhe analistët. Pakënaqësia e fshehtë me qeverinë gjeti shprehjen e saj në tragjedinë e stacionit të Novi Sadit. Stacioni ishte rihapur me nxitim në vitin 2022 – me Vuçiç dhe Orban të pranishëm – përpara zgjedhjeve të mbajtura.
Prokurorët serbë deri më tani kanë paditur 13 persona, duke përfshirë ish-ministrin për Ndërtim, Transport dhe Infrastrukturë, por protestuesit kanë kërkuar që të bëhet më shumë.
“Faktori i frikës është zhdukur”
Analistët thonë se Vuçiç është i aftë që të pengojë protestat, siç ka ndodhur deri më tani, duke larguar aleatët, duke kapur opozitën në befasi ose duke tallur gjestet e studentëve. Ai i etiketon rregullisht protestuesit si “agjentë të huaj” që përpiqen të organizojnë një “revolucion me ngjyra”, si në shtetet e tjera ish-sovjetike. Por kësaj here është ndryshe! Kjo protestë nisi si një akt zie dhe ata që kishin dalë në rrugë nuk kishin asnjë simbol politik. Më parë ka ndodhur që protestuesit të dalin me flamuj të Bashkimit Evropian, të cilët Vuçiç i ka përdorur më parë për të diskredituar demonstratat.
Protestat kanë tërhequr gjithashtu pjesë të gjera të shoqërisë serbe. Në skenat që të kujtojnë fundin e regjimit të Millosheviçit, edhe fermerët u janë bashkuar studentëve, duke ngarë traktorët e tyre deri në Beograd.
Nuk është e qartë se si Vuçiç mund ta rimarrë pushtetin që ka humbur. Tani duhet të mbajë përgjegjësi. Ndalimi i protestave me dhunë do të ishte thjesht epitafi i tij. Por zgjidhje nuk po gjen. Edhe pse kryeministri Milosh Vuçeviç dha dorëheqjen këtë javë, kjo lëvizje nuk i ka kënaqur protestuesit.
“Është koha që të mos kemi një kult individi që Serbia e ka pasur për dekada. Është koha për të besuar më shumë në ligje, në gjyqësor, në kontrolle dhe balanca, sesa të besojmë në një personalitet.”
